Przejdź do zawartości

Historia Grenlandii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Położenie Grenlandii
Krajobraz Grenlandii

Historia Grenlandii – dzieje wyspy i narodu grenlandzkiego.

Rozwój Grenlandii zdeterminowany jest przez surowe warunki klimatyczne – 84% wyspy pokrywa lądolód – co ogranicza aktywność człowieka do wybrzeży. Grenlandia, zamieszkiwana przez ludy arktyczne, nie była znana Europejczykom do X w., kiedy to odkryli ją norwescy wikingowie, którzy zabłądzili w drodze do Islandii. Wikingowie mieszkali na Grenlandii przez kilkaset lat, lecz opuścili swoje osiedla na przestrzeni XIV–XV w. Według najnowszych teorii końca osiedli skandynawskich upatruje się raczej w czynnikach demograficznych (brak rąk do pracy) i gospodarczych (handel afrykańską kością słoniową), niż w postulowanych wcześniej czynnikach klimatycznych (mała epoka lodowa). W XVIII w. wyspa stała się kolonią duńską, która w 1953 roku została zintegrowana z Danią. Od czasów II wojny światowej na Grenlandii znajdują się amerykańskie bazy wojskowe. W 1973 roku Grenlandia wraz z Danią wstąpiła do struktur Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (późniejszej Unii Europejskiej), które opuściła w 1985 roku, uzyskując status zamorskiego terytorium stowarzyszonego. Od 1979 roku wyspa posiada autonomię, która została poszerzona w 2009 roku.

Wczesna kultura paleoinuicka

[edytuj | edytuj kod]
Mapa rozmieszczenia kultur arktycznych od 900 do 1500 roku

Prehistoria Grenlandii to historia licznych paleoinuickich (paleoeskimoskich) migracji z Ameryki Północnej na tę wyspę przynajmniej od 2500 p.n.e.[1][a] Każda fala migracji związana była z inną kulturą[1][b]:

Osadnictwo skandynawskie

[edytuj | edytuj kod]
Pozostałości osady Eryka Rudego w Brattahlíð

Od końca IX w. n.e. do Grenlandii docierały sporadyczne wyprawy wikingów[10]. Pierwsza wzmianka nawiązująca do Grenlandii pojawiła się w islandzkim dziele Landnámabók[11]. Według tradycji islandzkiej norweski żeglarz Gunnbjörn Ulfsson (ok. X w.) podczas rejsu na Islandię został zepchnięty z kursu wskutek złej pogody i dotarł do grupy wysepek, nazwanej od jego imienia Gunnbjarnarsker[h], skąd zauważył majaczący na zachodzie ląd[11]. Ulfsson uznawany jest za pierwszego Islandczyka, który ujrzał wybrzeża Grenlandii[11]. Według tradycji kolejnym Islandczykiem, który dotarł do Gunnbjarnarsker ok. 978 roku był Snæbjörn Galti[12].

Rekonstrukcja kościoła Þjóðhildarkirkja w Brattahlíð

W latach 80. X wieku Eryk Rudy (ok. 950–1003), skazany na trzyletnią banicję za zabójstwa, udał się na poszukiwanie lądu z raportu Ulfssona[13][12]. Dotarł na wschodnie wybrzeże Grenlandii, lądując w miejscu, które nazwał Midjökull (dosł. „środkowy lodowiec”)[14]. Według Sagi o Grenlandczykach (isl. Grænlendinga saga) i Sagi o Eryku Rudym (isl. Eiríks saga rauða) Eryk nazwał nowy ląd Grønland czyli zieloną ziemią, aby atrakcyjna nazwa przyciągnęła osadników[15][16]. Wybrzeża południowej i zachodniej Grenlandii, podobnie jak dziś, rzeczywiście były zielone i nadawały się do uprawy roli i hodowli zwierząt[17]. Po spędzeniu trzech lat na banicji w Grenlandii Eryk powrócił na Islandię, skąd po przezimowaniu poprowadził wyprawę osadników złożoną z 25 statków, z których do celu dotarło 14[15][i]. Wyprawa Eryka, datowana na 985 lub 986 rok[j], zapoczątkowała osadnictwo skandynawskie – powstało Osiedle Wschodnie (Eystribyggð) w rejonie współczesnych Nanortalik, Qaqortoq i Narsaq[18] oraz Osiedle Zachodnie (Vestribyggð) na wschodnim obszarze współczesnego Nuuk[18][10][1]. Osady te mogły liczyć ok. 280 gospodarstw i od 3 do 6 tys. mieszkańców[1][k]. Osiedle Wschodnie liczyło ok. 190 gospodarstw, zachodnie – 90, a kolejnych 20 gospodarstw znajdowało się pomiędzy nimi w rejonie współczesnego Ivittuut, tworząc tzw. Osiedle Środkowe[19].

Eryk osiadł na farmie Brattahlíð (współczesne Qassiarsuk) na brzegu Eriksfjord w Osiedlu Wschodnim[20]. W Brattahlíð zbierało się zgromadzenie lokalne i stanął jeden z pierwszych kościołów, po tym jak żona Eryka – Þjóðhild przeszła na chrześcijaństwo[20]. Islandia przyjęła chrześcijaństwo ok. 999–1000 roku[21], które dotarło na Grenlandię wraz z synem Eryka Rudego – Leifem Erikssonem (975–1020), który spędził zimę 999 roku na dworze nowonawróconego króla Norwegii Olafa I Tryggvasona, gdzie przyjął chrzest[22].

Obraz Leif Eriksson odkrywający Amerykę Północną, Christian Krohg (1852–1925)
Rekonstrukcja domostwa wikingów, L’Anse aux Meadows

Według Sagi o Grenlandczykach (isl. Grænlendinga saga) Wikingowie odkryli Vinland w Ameryce Północnej – jako pierwszy ląd amerykański ujrzał Bjarni Herjólfsson (X w.), który został zepchnięty z kursu podczas podróży z Islandii na Grenlandię[23]. Jego śladami podążył Leif Eriksson (975–1020), który jako pierwszy Europejczyk miał stanąć na kontynencie amerykańskim[24]. Nowe terytoria Leif Eriksson nazwał: Helluland (prawdopodobnie była to Ziemia Baffina[25]), Markland (prawdopodobnie Labrador[25]) i Vinland (prawdopodobnie obszar w regionie Zatoki Świętego Wawrzyńca[25])[26]. Odkrycie w latach 60. XX w. pozostałości domostw wikingów i kuźni w L’Anse aux Meadows w Nowej Fundlandii dostarczyło dowodów na obecność wikingów w Ameryce Północnej[26].

Skandynawscy osadnicy na Grenlandii zajmowali się hodowlą bydła (krów, owiec i kóz) oraz myślistwem (polowano przede wszystkim na foki)[18]. Według XIII-wiecznej księgi Konungs skuggsjá (łac. Speculum regale), sprowadzali żelazo i drewno budowlane, a eksportowali skóry, liny okrętowe oraz kły morsów[18]. Artefakty odkryte podczas badań archeologicznych świadczą o istnieniu kontaktów między społecznością skandynawską a kulturami Dorset i Thule, przy czym natura tych kontaktów nie została jednoznacznie określona[18].

Pozostałości rezydencji biskupiej w Garðar

W 1126 roku założono biskupstwo w Garðar (współczesne Igaliku), które objął biskup Arnold[22]. W Osiedlu Wschodnim założono klasztory Augustianów i Benedyktynów[19]. W Osiedlu Wschodnim istniało 12 kościołów a w Osiedlu Zachodnim – cztery[22]. W 1261 roku osady wikingów na Islandii i na Grenlandii przyjęły zwierzchnictwo królestwa Norwegii[27]. Wprowadzono królewski monopol na handel[18].

Osiedla zostały opuszczone na przestrzeni XIV–XV w.[19] – Osiedle Zachodnie ok. 1350 roku a Wschodnie przed rokiem 1500[10]. Nie wiadomo czy był to proces stopniowego wymierania, czy emigracji[28]. Powstało wiele teorii na ten temat, często sprzecznych ze sobą[29]. Przyczyn upatrywano przede wszystkim w zmianach klimatycznych po nastaniu małej epoki lodowej[19][1]. Wśród innych czynników wymieniano: niewielką liczebność populacji, epidemie, konflikty z ludnością tubylczą i marginalizację gospodarczą[30]. Osadnikom zarzucano brak dostatecznych umiejętności dostosowania się do zmieniających się warunków klimatycznych i złą gospodarkę ziemią i zasobami[31]. Nowsze badania podważają te teorie, ponieważ zgromadzono dowody na to, że osadnicy dostosowali się do zmian dobrze, m.in. przestawili swoją dietę na produkty pochodzenia morskiego[31] i skupili na handlu, przede wszystkim kłami morsów[32]. Handel kłami był niezwykle lukratywny – w 1327 roku 802 kg kłów grenlandzkich miało wartość 780 krów lub 60 ton suszonej ryby[32]. Zmiany klimatyczne miały z pewnością negatywny wpływ, a nowe teorie upatrują problemów raczej w braku rąk do pracy w społeczności myśliwych oraz podatności na niepokoje społeczne i wypadki na coraz bardziej burzliwym morzu niż na problemy społeczności rolniczej wskutek braku żywności[32]. Końca osiedli skandynawskich upatruje się raczej w czynnikach demograficznych, na które relatywnie niewielka populacja była szczególnie wrażliwa[31]. Lukratywny eksport kłów morsów ucierpiał przez handel afrykańską kością słoniową[31]. Kontakty między Grenlandią a Skandynawią ustały przed początkiem XV w.[19]

Okres XVI–XVII wieku

[edytuj | edytuj kod]

W XVI w. do zachodnich wybrzeży Grenlandii dotarli angielscy żeglarze Martin Frobisher (1535–1594) i John Davis (1550–1605), którzy napotkali Inuitów[29]. Następnie wody Grenlandii penetrowali europejscy wielorybnicy i angielskie, holenderskie i niemieckie statki zaczęły regularnie przybywać na wyspę[29]. Wielorybnicy przywlekli wirusy grypy i odry, na które Inuici nie byli odporni[29].

Okres kolonizacji (1721–1953)

[edytuj | edytuj kod]

Królestwo Danii i Norwegii

[edytuj | edytuj kod]

Wskutek najpierw unii kalmarskiej (1397), a potem unii realnej między Danią a Norwegią (1534–1814), ziemie Grenlandii stały się częścią Królestwa Danii i Norwegii[33]. Królestwo rościło sobie prawa do wszystkich norweskich terytoriów zależnych na Islandii, Grenlandii, do Wysp Owczych, Szetlandów i Orkadów[33].

W 1721 roku norweski pastor luterański Hans Egede (1686–1758) poprowadził duńsko-norweską misję na Grenlandię, by odnaleźć potomków dawnych osadników i przeprowadzić chrystianizację[33]. Nie odnaleziono żadnych europejskich osadników, lecz nawiązano kontakty z Inuitami, z którymi podjęto wymianę handlową[33] i założono faktorię handlową w Godthåb[34]. Przychody z handlu miały finansować misję[27]. Poszukiwaniem osadników, administracją kolonii i handlem z tubylcami zajmowała się prywatna korporacja Bergenkompagniet (duń. Det Bergen Grønlandske Compagnie), której statut ustanowił król Danii i Norwegii i która miała monopol na handel w regionie[33]. Kompania zbankrutowała w 1727 roku, lecz jej działalność uznawana była za podstawę późniejszych roszczeń duńskich[33]. W XVIII wieku, wobec działalności handlowej Wielkiej Brytanii i Niderlandów na Grenlandii, naruszającej duńskie interesy, królestwo Danii i Norwegii ufortyfikowało faktorię w Godthåb[35]. W 1776 roku królestwo wprowadziło monopol państwowy na handel na Grenlandii, odmawiając dostępu zagranicznym rybakom i kupcom aż do 1950 roku[36][35].

W 1814 roku, po przegranej wojnie (Dania wspierała Francję w wojnach napoleońskich[35]), na mocy traktatu kilońskiego królestwo Danii i Norwegii musiało oddać Szwecji Norwegię z wyjątkiem Grenlandii, Islandii i Wysp Owczych[37]. Dania utrzymała monopol handlowy, a profity przeznaczono na rozwój Grenlandii[37]. W praktyce działalność duńska ograniczała się do południowego i zachodniego wybrzeża Grenlandii, lecz w Norwegii obawiano się, że w przypadku braku oporu wobec dominacji duńskiej na Grenlandii, duński monopol handlowy zostanie wprowadzony na wschodnim wybrzeżu z negatywnymi konsekwencjami dla operacji norweskich na tym obszarze[38].

W ciągu XIX w. regionem zaczęli interesować się badacze – w pierwszej połowie XIX w. brytyjski podróżnik William Scoresby (1789–1857) przeprowadził badania meteorologiczne i oceanograficzne[39], a w połowie wieku duński geolog Hinrich Johannes Rink (1819–1893) jako pierwszy przedstawił dokładny opis lądolodu grenlandzkiego[40]. W 1861 roku Rink założył również pierwszą gazetę w języku grenlandzkim – Atuagagdliutit[41]. Pod koniec XIX w. zaczęto organizować wyprawy naukowo-badawcze i przeprowadzono kilka prób przejścia przez lądolód grenlandzki. Po nieudanych wyprawach szwedzkiego geologa Adolfa Erika Nordenskiölda (1832–1901) z 1883 roku i amerykańskiego podróżnika Roberta Peary'ego (1856–1920) z 1886 roku, przejścia za zachodu na wschód dokonał norweski odkrywca Fridtjof Nansen (1861–1930) w 1888 roku[42]. Dwa lata później Peary przeszedł od MacCormick Bay na zachodzie do Independence Bay na północnym wschodzie[43].

W 1867 roku w uznaniu zasobności wód arktycznych, bogactw mineralnych i strategicznego położenia wyspy, ofertę odkupienia od Danii całej Grenlandii złożyły Stany Zjednoczone, ale oferta nie została przyjęta[44].

Na przełomie XIX i XX w. nacjonalizm norweski i dążenie Danii do wzmocnienia duńskiego statusu Grenlandii doprowadziły do napięć między nimi[45]. W 1894 roku Dania założyła na wschodnim wybrzeżu osadę handlową Ammassalik i rozszerzyła swój monopol handlowy na wschodnie wybrzeże[45]. Norwescy myśliwi i traperzy zintensyfikowali swoją działalność na północy[45]. Po I wojnie światowej Dania dążyła do ustanowienia pełnej kontroli nad Grenlandią pod pretekstem ochrony Inuitów[45].

Spór Norwegii z Danią

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Ziemia Eryka Rudego.

Po uzyskaniu niepodległości w 1905 roku Norwegia uważała Grenlandię za posiadłość norweską (od czasów kolonizacji przez Eryka Rudego) i nie uznała roszczenia duńskiego w stosunku do niezamieszkanej ziemi wyspy[46].

W 1919 roku norweski minister spraw zagranicznych Nils Claus Ihlen (1855–1925) oświadczył, że Norwegia nie sprzeciwia się rozszerzeniu duńskich interesów na całą Grenlandię[47]. W 1921 roku Dania wydała oświadczenie, w którym rozszerzyła swój monopol handlowy na całą wyspę[47]. Decyzję tę rząd norweski uznał za naruszającą prawa Norwegii oraz norweskich wielorybników żyjących we wschodniej Grenlandii. W lipcu 1924 roku oba kraje podpisały traktat o Grenlandii Wschodniej stanowiący, że obydwa kraje mają równe prawa do polowania, rybołówstwa, działalności naukowej i tworzenia stacji meteorologicznych w niezamieszkanych częściach Grenlandii Wschodniej[48].

Zarówno Norwegia jak i Dania podjęły działania na rzecz nabycia praw do wschodniego wybrzeża Grenlandii poprzez organizowanie wypraw badawczych oraz zakładanie stacji meteorologicznych[38].

Norwegia uważała Grenlandię za zamorskie terytorium norweskie i nie uznawała zwierzchnictwa Danii nad niezamieszkanym lądem wyspy. 27 czerwca 1931 roku Hallvard Devold (1898–1957), norweski traper, szef jednej z wypraw do Myggbukty, podjął się prywatnej okupacji dużej części niezamieszkanej wschodniej Grenlandii[49][50]. Rząd norweski zdecydował się na aneksję tego obszaru 10 lipca 1931 roku[38]. Dania wniosła sprawę do Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze, który wydał wyrok na rzecz Danii w 1933 roku. Norwegia przyjęła werdykt sądu i zakończyła okupację 5 kwietnia 1933 roku[47].

II wojna światowa

[edytuj | edytuj kod]

Zgodnie z doktryną Monroe Stany Zjednoczone nie mogły pozwolić żadnemu innemu państwu na obecność militarną w regionie arktycznym[51]. Okupacja Danii przez hitlerowskie Niemcy niosła ze sobą zagrożenie okupacji Grenlandii[52]. Niemcy podjęły kilka prób założenia stacji meteorologicznych na południu wyspy, czemu zapobiegły interwencje United States Coast Guard[52].

6 kwietnia 1941 roku podpisały porozumienie z duńskim ambasadorem w Waszyngtonie Henrikiem Kauffmannem (1888–1963)[53], na mocy którego zobowiązały się do zagwarantowania bezpieczeństwa wyspy w zamian za prawo do budowy, utrzymania i używania niezbędnych obiektów[51].

Strategiczna lokalizacja wyspy umożliwiała lądowanie samolotów wyprodukowanych w Ameryce w drodze do baz w Wielkiej Brytanii[51]. Grenlandia była jedynym wówczas znanym miejscem komercyjnego wydobycia kriolitu ułatwiającym produkcję aluminium[51]. Z uwagi na położenie geograficzne, Grenlandia jest strategicznym miejscem dla pomiarów meteorologicznych i prognozy pogody dla marynarki i lotnictwa[51].

W październiku 1941 roku powstała pierwsza amerykańska stacja „Blue West-8” w Søndre Strømfjord, którą dowodził pionier lotnictwa arktycznego Bernt Balchen (1899–1973)[54]. Jego zadaniem było zbudowanie najbardziej wysuniętej na północ bazy lotniczej na świecie[55]. Baza „Blue West-8” została ukończona w 1943 roku[56].

Po zakończeniu wojny, Dania liczyła na to, że Stany Zjednoczone wycofają się z wyspy[57]. Natomiast rząd USA ponownie zaproponował Danii jej kupno[58], oferując sto milionów dolarów (3,1 miliarda USD w 2015 roku), ale tak jak w 1867 roku i tym razem oferty nie przyjęto[59].

Zimna Wojna

[edytuj | edytuj kod]
Baza w Thule, 2005
Miejsce katastrofy lotniczej B-52 w 1968 roku

Rozmowy bilateralne między Danią i Stanami Zjednoczonymi nie przynosiły żadnych rozwiązań – Dania nalegała na wycofanie się Amerykanów z wyspy, a Stany Zjednoczone na utrzymanie baz lotniczych z uwagi na ich strategiczne znaczenie dla bezpieczeństwa Ameryki Północnej[60]. Wraz z utworzeniem NATO w 1949 roku, w którym członkostwo miało strategiczne znaczenie dla Danii, kwestia Grenlandii została rozwiązana i w 1951 roku strony podpisały porozumienie o bazach amerykańskich na wyspie[61].

Znaczenie Grenlandii wzrosło – wyspa stała się ważnym elementem z perspektywy NATO w strategii nuklearnej[61].

Baza w Thule

[edytuj | edytuj kod]

W latach 1951–1952 Stany Zjednoczone wybudowały stałą bazę lotniczą w Thule (obecnie Qaanaaq)[61]. Jest to najdalej wysunięta na północ amerykańska instalacja armii USA[62].

Początkowo baza miała obsługiwać samoloty bombowe dalekiego zasięgu – B-36, a z czasem zaczęła również obsługiwać samoloty rozpoznawcze, powietrzne tankowce oraz broń jądrową[63].

W 1953 roku baza została rozbudowana, a mieszkające tam rodziny inuickie (116 osób[64]) zmuszone do przesiedlenia się 150 km dalej na północ[65]. Przesiedlenie zostało przedstawione jako dobrowolne, w celu znalezienia lepszych terenów do połowu fok[66]. Ani Stanom Zjednoczonym, ani Danii nie zależało na bliskich kontaktach Amerykanów z Inuitami – Amerykanie chcieli zachować swoją działalność w sekrecie, a Duńczycy chcieli przede wszystkim powstrzymać amerykańskie wpływy na wyspie i obawiali się o skutki zderzenia tradycyjnej kultury inuickiej z kulturą amerykańską[67].

Baza została wyposażona w system obrony przeciwrakietowej (ang. Ballistic Missile Early Warning System, BMEWS)[63]. Pod koniec lat 50. nad Grenlandią odbywały się również regularne loty Sił Powietrznych Stanów Zjednoczonych, a następnie od roku 1960 do 1968 w ramach operacji Chrome Dome[68].

21 stycznia 1968 roku w pobliżu bazy doszło do katastrofy lotniczej[69] – latająca forteca B-52 z ładunkiem bomb wodorowych rozbiła się, a radioaktywne substancje zawierające pluton, ameryk i tryt wydostały się na pokrywę lodową i do morza[70].

Autonomia wyspy

[edytuj | edytuj kod]

W 1951 roku zniesiono monopol państwowy na handel na Grenlandii, a w 1953 roku wyspa stała się integralną częścią Danii[1] z reprezentacją w duńskim parlamencie – Folketingu. Przeprowadzono również szereg reform dla usprawnienia lokalnej gospodarki, sieci transportowej i systemu edukacji[1]. Populacja wyspy została skupiona w miastach – doszło do przymusowej urbanizacji, po tym jak Dania wycofała wsparcie dla terenów wiejskich[71].

Wielu mieszkańców wyspy zaczęło identyfikować się jako Kalaallit – Grenlandczycy, a nie jako Duńczycy – i zaczęło działać na rzecz uzyskania autonomii, a nawet niepodległości[71]. W 1973 roku Grenlandia wraz z Danią weszła do struktur Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (późniejszej Unii Europejskiej), choć w referendum w 1972 roku ok. 70% mieszkańców wyspy było temu przeciwnym[72].

W 1975 roku ustanowiono komisję ds. przyznania Grenlandii prawo do samorządności (ang. Home Rule)[71]. Ustawa o zarządzie (samorządzie) krajowym[l] (ang. Home Rule Act) weszła w życie 1 maja 1979 roku[1], po tym jak w referendum w styczniu 1979 roku za prawem do samorządności opowiedziało się 63% Grenlandczyków[73]. Grenlandia zaczęła prowadzić własną politykę edukacji, ochrony zdrowia, pracy i przemysłu[71]. Kwestie polityki zagranicznej i obronnej pozostały w gestii Danii[71]. Nowe prawo przewidywało także możliwość wyjścia z EWG[72].

W referendum przeprowadzonym w 1982 roku 53% Grenlandczyków opowiedziało się za opuszczeniem wspólnoty, a decydujące były przede wszystkim kwestie rybołówstwa[72] i zakaz importu skór foczych[71]. Dania zwróciła się do Komisji Europejskiej o zmiany w Traktacie, by umożliwić Grenlandii wyjście z EWG i przyznanie specjalnego statusu w ramach krajów i terytoriów zamorskich państw członkowskich Unii Europejskiej (ang. Oversees Countries and Territories, OCTs)[72]. 1 lutego 1985 roku podpisano porozumienie (tzw. „Traktat Grenlandzki”) – Grenlandia opuściła EWG i uzyskała status zamorskiego terytorium stowarzyszonego[10], zachowując preferencyjny dostęp do rynku EWG[72]. Wyjście z EWG wiązało się z utratą pomocy unijnej, co zostało zrekompensowane poprzez wpływy z tytułu umowy z EWG przyznającymi jej członkom prawa do połowu w wodach wyspy (ang. Fisheries Partnership Agreement)[72]. W 2000 roku Grenlandia przystąpiła do Stowarzyszenia Krajów i Terytoriów Zamorskich Krajów Unii Europejskiej (ang. Association of the Overseas Countries and Territories of the European Union, OCTA)[74].

Na przestrzeni lat ruch zmierzający do całkowitego usamodzielnienia się wyspy stawał się coraz silniejszy[75]. Ważnym czynnikiem był brak własnej polityki zagranicznej, w szczególności w kwestii baz wojskowych na wyspie oraz nieuznanie prawa ludności tubylczej do ziemi[75]. Na początku XXI w. partie Siumut i Wspólnota Ludzka obrały wspólny cel uzyskania kontroli nad zasobami wyspy, nowelizację umowy ze Stanami Zjednoczonymi z 1951 roku i uznanie prawa ludności tubylczej do ziemi[75].

Nowelizacja umowy ze Stanami Zjednoczonymi z 1951 roku miała miejsce w 2004 roku i wprowadziła m.in. zapisy o potrzebie odpowiedniej ochrony środowiska naturalnego i terenów łowieckich oraz konsultacji z samorządem Grenlandii wszelkich znaczących zmian w prowadzonych amerykańskich operacjach wojskowych czy w działalności baz[76]. Nowelizacja dawała również możliwość samorządowi Grenlandii nominacji swojego przedstawiciela, z którym dowódca bazy w Thule miał konsultować wszelkie kwestie lokalne, które dotyczą spraw samorządu Grenlandii[76].

W 2006 roku Grenlandia, Dania i Unia Europejska podpisały umowę partnerską (ang. Partnership Agreement), na podstawie której Grenlandia może otrzymywać wsparcie z Unii, w zamian za uczestnictwo we wspólnych politykach badań naukowych i klimatycznych[72]. Relacje gospodarcze między Grenlandią a Unią Europejską są bardzo bliskie – w 2010 roku 93% całego eksportu wyspy szło do krajów UE, a 70% importu Grenlandii stanowiły dobra i usługi z UE[72]. Wszyscy mieszkańcy Grenlandii mają status obywateli Unii Europejskiej[72]. Pojawiały się też głosy o wstąpieniu do UE[72].

Po ewaluacji porozumienia ustanawiającego prawo do samorządności, w maju 2008 roku powstała Ustawa o samorządzie Grenlandii[m] (ang. Self-Government Act), która weszła w życie 21 czerwca 2009 roku, po tym jak w referendum poparło ją 75% Grenlandczyków[73]. Ustawa ta uchyliła obowiązującą wcześniej Ustawę o samorządzie krajowym z wyjątkiem przepisów dotyczących ustroju wyspy, dotacji duńskich oraz gospodarowania zasobami mineralnymi[77]. Według Sagana (2014) prawo to należy traktować jako prowizorium ustrojowe w okresie dążenia Grenlandii do uzyskania pełnej niepodległości[77]. W ustawie uznano równość parlamentów Danii i Grenlandii, a także odrębność języka grenlandzkiego i władz grenlandzkich (parlamentu i rządu)[78]. Ustawa reguluje również tryb uzyskania pełnej suwerenności[78].

W sierpniu roku 2019 nagłośnione zostały zabiegi prezydenta USA, Donalda Trumpa, w kierunku „odkupienia” Grenlandii od Danii[79]. Trump oświadczył, że byłby to biznes w dobrze mu znanej branży nieruchomości i nawet zamieścił na jednym z portali społecznościowych fotomontaż jednej ze swoich Trump Towers umieszczonej na zabudowanym parterowymi grenlandzkimi domkami wybrzeżu, żartobliwie zapewniając, że nic podobnego nie zamierza tam stawiać[79]. Po zdecydowanej reakcji premier duńskiego rządu, Mette Frederiksen, że Grenlandia nie jest na sprzedaż, i że Grenlandia nie jest duńska, lecz należy do Grenlandii[79], Trump przełożył zaplanowaną na 2 września wizytę w Danii[80][79]. Odwołanie oficjalnej wizyty państwowej mniej niż dwa tygodnie przed jej terminem łączyło się z poważnym kryzysem dyplomatycznym, zwłaszcza że zapraszającym nie był duński rząd, ale królowa Danii, Małgorzata II[81].

W kwietniu 2020 roku Departament Stanu Stanów Zjednoczonych zapowiedział wsparcie dla Grenlandii w wysokości 12 milionów USD dla rozwoju sektora energetycznego, edukacji i turystyki[82]. W celu zacieśnienia współpracy gospodarczej 10 czerwca 2020 roku, Stany Zjednoczone ponownie otworzyły konsulat w Nuuk[83][79].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Encyklopedia PWN podaje, że migracje zaczęły się ok. 2000 p.n.e., zob. Encyklopedia PWN ↓.
  2. ↑ Ramy czasowe poszczególnych kultur nie są jednoznacznie określone i podlegają zmianom wraz z postępem badań archeologicznych. Ramy czasowe w tym artykule zostały podane za Encyclopædią Britannicą, a rozbieżności z innymi źródłami uwzględnione w uwagach.
  3. ↑ Muzeum Narodowe Danii podaje na podstawie własnych badań okres 2400–1300 p.n.e.[3]
  4. ↑ Muzeum Narodowe Danii podaje na podstawie własnych badań okres 2500–800 p.n.e., zaznaczając, że górny limit jest obecnie kwestionowany w związku z toczącą się dyskusją nad przejściem z kultury Saqqaq do kultury Dorset na terenie zachodniej Grenlandii[5].
  5. ↑ Muzeum Narodowe Danii podaje na podstawie własnych badań okres 800/600–400/200/0 p.n.e., zaznaczając, że niedawne badania tradycji technologicznych grenlandzkich kultur paleoeskimoskich (2006) potwierdziły, że na Grenlandii Independence II pokrywa się czasowo z wczesnym okresem Dorset, a okres ten nazwano „grenlandzkim Dorsetem” (ang. Greenlandic Dorset)[6]. Termin „grenlandzki Dorset” stosowany jest w odniesieniu do następujących okresów starszej klasyfikacji: kultury Dorset, kultury wczesnego Dorsetu, kultury Dorset I i kultury Independence II, zob.Friesen 2016 ↓.
  6. ↑ Muzeum Narodowe Danii wyróżnia trzy okresy kultury Dorset: wczesny Dorset (900–300 p.n.e.), środkowy Dorset (300 p.n.e. – 500/600 n.e.) i późny Dorset (400/500–1500 n.e.), zaznaczając, że na terenie Grenlandii odkryto jedynie ślady kultur wczesnego (700 p.n.e. – 200 n.e.) i późnego Dorsetu (1100–1300 n.e.). Jednocześnie niedawne badania tradycji technologicznych grenlandzkich kultur paleoeskimoskich (2006) potwierdziły, że na Grenlandii wczesny Dorset pokrywa się czasowo z Independence II, a okres ten nazwano „grenlandzkim Dorsetem” (ang. Greenlandic Dorset)[7].
  7. ↑ Muzeum Narodowe Danii podaje na podstawie własnych badań okres 800–1300 n.e.[8], przy czym okres ten różni się od informacji podanych przez muzeum przy omówieniu wczesnego Dorsetu[7].
  8. ↑ Nie wiadomo, o które wysepki chodzi, poza tym, że znajdowały się u wschodniego wybrzeża Grenlandii, prawdopodobnie w regionie Ammassalik Ø, zob. Seaver 1996 ↓, s. 19.
  9. ↑ Liczba 25 statków jest kwestionowana z uwagi na brak możliwości wysłania tak licznej floty knar przez stronę islandzką, zob. Marcus 2007 ↓, s. 57–58.
  10. ↑ Kwestie datowania pierwszego osadnictwa skandynawskiego na Grenlandii szczegółowo opisuje Nedkvitne (2018), zob. Nedkvitne 2018 ↓.
  11. ↑ Encyklopedia PWN podaje, że osiedla liczyły łącznie do 4 tys. mieszkańców[10], Holman (2009) pisze o 1 do 3 tys.[19] a Somerville&McDonald (2003) pisze w 600 gospodarstwach[20].
  12. ↑ Polskie tłumaczenie nazwy aktu prawnego podane za Saganem (2014), zob. Sagan, Serzhanova i Wapińska 2014 ↓.
  13. ↑ Polskie tłumaczenie nazwy aktu prawnego podane za Saganem (2014), zob. Sagan, Serzhanova i Wapińska 2014 ↓.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d e f g h i Encyclopædia Britannica 2019 ↓.
  2. ↑ Peregrine i Ember 2012 ↓, s. 31.
  3. ↑ a b National Museum of Denmark: Prehistory of Greenland. Independence I. [w:] natmus.dk [on-line]. [dostęp 2020-10-01]. (ang.).
  4. ↑ Peregrine i Ember 2012 ↓, s. 37.
  5. ↑ National Museum of Denmark: Prehistory of Greenland. Saqqaq. [w:] natmus.dk [on-line]. [dostęp 2020-10-01]. (ang.).
  6. ↑ a b National Museum of Denmark: Prehistory of Greenland. Independence II. [w:] natmus.dk [on-line]. [dostęp 2020-10-01]. (ang.).
  7. ↑ a b c National Museum of Denmark: Prehistory of Greenland. Early Dorset. [w:] natmus.dk [on-line]. [dostęp 2020-10-01]. (ang.).
  8. ↑ a b National Museum of Denmark: Prehistory of Greenland. Late Dorset. [w:] natmus.dk [on-line]. [dostęp 2020-10-01]. (ang.).
  9. ↑ National Museum of Denmark: Prehistory of Greenland. Thule. [w:] natmus.dk [on-line]. [dostęp 2020-10-01]. (ang.).
  10. ↑ a b c d e Encyklopedia PWN ↓.
  11. ↑ a b c Marcus 2007 ↓, s. 55.
  12. ↑ a b Seaver 1996 ↓, s. 19.
  13. ↑ Marcus 2007 ↓, s. 55–56.
  14. ↑ Marcus 2007 ↓, s. 56.
  15. ↑ a b Seaver 1996 ↓, s. 20.
  16. ↑ Marcus 2007 ↓, s. 57.
  17. ↑ Nowe oblicze Grenlandii - pogoda dla wikinga. National Geographic. [dostęp 2012-10-12]. (pol.).
  18. ↑ a b c d e f National Museum of Denmark: Prehistory of Greenland. Norse. [w:] natmus.dk [on-line]. [dostęp 2020-10-04]. (ang.).
  19. ↑ a b c d e f Holman 2009 ↓, s. 110.
  20. ↑ a b c Somerville i McDonald 2003 ↓, s. 76.
  21. ↑ Somerville i McDonald 2003 ↓, s. 145.
  22. ↑ a b c Major 2017 ↓.
  23. ↑ Holman 2009 ↓, s. 48.
  24. ↑ Holman 2009 ↓, s. 173.
  25. ↑ a b c Somerville i McDonald 2003 ↓, s. 32.
  26. ↑ a b Somerville i McDonald 2003 ↓, s. 173.
  27. ↑ a b Sørensen 2009 ↓, s. 11.
  28. ↑ Jesch 2015 ↓, s. 40.
  29. ↑ a b c d Nuttall 2005 ↓, s. 783.
  30. ↑ Jesch 2015 ↓, s. 40–41.
  31. ↑ a b c d Jesch 2015 ↓, s. 41.
  32. ↑ a b c Eli Kintisch: Why did Greenland’s Vikings disappear?. [w:] Science Magazine [on-line]. 2016-11-10. [dostęp 2020-10-04]. (ang.).
  33. ↑ a b c d e f Brunet-Jailly 2015 ↓, s. 146.
  34. ↑ Preuss 1932 ↓, s. 469.
  35. ↑ a b c Brunet-Jailly 2015 ↓, s. 147.
  36. ↑ Page i Sonnenburg 2003 ↓, s. 709.
  37. ↑ a b Sørensen 2009 ↓, s. 12.
  38. ↑ a b c Skarstein 2006 ↓.
  39. ↑ Encyclopædia Britannica 2020 ↓.
  40. ↑ Robert Brown. Obituary: Dr. Hendrik Rink. „The Geographical Journal”. 3 (1), s. 65–67, Jan. 1894. [dostęp 2020-10-04]. (ang.). 
  41. ↑ Stern 2010 ↓, s. 129.
  42. ↑ Nuttall 2005 ↓, s. 1359.
  43. ↑ Nuttall 2005 ↓, s. 1600.
  44. ↑ Doel, Harper i Heymann 2016 ↓, s. 28.
  45. ↑ a b c d Brunet-Jailly 2015 ↓, s. 148.
  46. ↑ The Cold War that Wasn't: Norway Annexes Greenland [online], Big Think, 4 marca 2015 [dostęp 2020-10-04] (ang.).
  47. ↑ a b c Tvedt i Dørum 2019 ↓.
  48. ↑ Agreement Between Denmark And Norway Concerning The East Greenland Fisheries | International Environmental Agreements (IEA) Database Project [online], iea.uoregon.edu [dostęp 2020-10-04].
  49. ↑ Hallvard Devold [online], polarhistorie.no [dostęp 2020-10-04] (norw.).
  50. ↑ 27. juni. Det norske flagget heist ved Myggbukta fangst- og radio/meteorologiske stasjon av Hallvard Devold, Thor Halle, Eilif Herdal, Søren Richter og Ingvald Strøm. Området nord for Scoresbysund mellom 71°30' og 75°40'N proklamert som norsk, og kalt Eirik Raudes Land. [online], polarhistorie.no [dostęp 2020-10-04].
  51. ↑ a b c d e Wiltse 1965 ↓, s. 18.
  52. ↑ a b Stern 2004 ↓, s. 103.
  53. ↑ Herbert W. Briggs. The Validity of the Greenland Agreement. „American Journal of International Law”. 35 (3), s. 506–13, 1941. Cambridge University Press. DOI: 10.2307/2192457. [dostęp 2020-10-04]. 
  54. ↑ Wiltse 1965 ↓, s. 19.
  55. ↑ Canada's Aviation Hall of Fame ↓.
  56. ↑ I Norsk biografisk leksikon 2009 ↓.
  57. ↑ Beukel, Jensen i Rytter 2009 ↓, s. 49.
  58. ↑ Beukel, Jensen i Rytter 2009 ↓, s. 50.
  59. ↑ Doel, Harper i Heymann 2016 ↓, s. 3.
  60. ↑ Duke 1989 ↓, s. 37.
  61. ↑ a b c Duke 1989 ↓, s. 38.
  62. ↑ United States of America, Department of State U.S. Embassy & Consulate in the Kingdom of Denmark: Thule Air Force Base. [w:] dk.usembassy.gov [on-line]. [dostęp 2020-10-11]. (ang.).
  63. ↑ a b Takahashi 2019 ↓, s. 53.
  64. ↑ Beukel, Jensen i Rytter 2009 ↓, s. 60.
  65. ↑ Herzberg, Kehrt i Torma 2019 ↓, s. 120.
  66. ↑ Beukel, Jensen i Rytter 2009 ↓, s. 61.
  67. ↑ Beukel, Jensen i Rytter 2009 ↓, s. 60–61.
  68. ↑ Croddy i Wirtz 2005 ↓, s. 3.
  69. ↑ Office of the Historian, Foreign Service Institute United States Department of State: Foreign Relations of the United States, 1964–1968, Volume XII, Western Europe. [w:] history.state.gov [on-line]. [dostęp 2020-10-11]. (ang.).
  70. ↑ Juel 1992 ↓, s. 336.
  71. ↑ a b c d e f Stern 2004 ↓, s. 55.
  72. ↑ a b c d e f g h i j Haastrup, McGowan i Phinnemore 2019 ↓.
  73. ↑ a b Governement in Greenland: Politics in Greenland. [w:] naalakkersuisut.gl [on-line]. [dostęp 2020-10-12]. (ang.).
  74. ↑ Association of the Overseas Countries and Territories of the European Union: OCTA Presentation. [w:] www.octassociation.org [on-line]. [dostęp 2020-10-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-27)]. (ang.).
  75. ↑ a b c Stern 2004 ↓, s. 56.
  76. ↑ a b Shibata i in. 2019 ↓.
  77. ↑ a b Sagan, Serzhanova i Wapińska 2014 ↓, s. 130.
  78. ↑ a b Sagan, Serzhanova i Wapińska 2014 ↓, s. 131.
  79. ↑ a b c d e Paul Dallison, Sarah Cammarata: US makes Greenland return after Trump’s failed attempt to buy it. [w:] www.politico.eu [on-line]. 2020-06-10. [dostęp 2020-10-12]. (ang.).
  80. ↑ PAP: Trump odwołał wizytę w Kopenhadze przez odmowę sprzedaży Grenlandii. biznes alert, 2019-08-21. [dostęp 2019-08-21]. (pol.).
  81. ↑ Artur Bartkiewicz: Trump odwołuje wizytę, bo Dania nie chce sprzedać Grenlandii. Rzeczpospolita, 2019-08-21. [dostęp 2019-08-21].
  82. ↑ US Department of State: Briefing on the Administration's Arctic Strategy. [w:] www.state.gov [on-line]. 2020-04-23. [dostęp 2021-04-04]. (ang.).
  83. ↑ US Department of State: Statement by Secretary Pompeo on the Opening of U.S. Consulate Nuuk. [w:] www.state.gov [on-line]. 2021-04-04. [dostęp 2020-10-12]. (ang.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Historia państw Ameryki
Ameryka Północna
Ameryka Centralna
Karaiby
Ameryka Południowa

Ameryka

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_Grenlandii&oldid=73116945”